Wydarzenia / Zamek kapituły pomezańskiej siedzibą muzeum w Kwidzynie

Od 1950 roku siedzibą naszego muzeum jest średniowieczny zamek kapituły pomezańskiej, który wraz z dostawioną katedrą stanowi unikatowy organizm sakralno-warowny trwale wpisujący się w panoramę i krajobraz przestrzenny Kwidzyna. Całe założenie architektoniczne zalicza się do najwspanialszych zabytków architektury gotyckiej w Polsce. Prezentuje repertuar rozwiązań i form architektonicznych oraz elementów dekoracyjnych niespotykanych na obszarze dawnego państwa zakonu krzyżackiego, a także na terenie dzisiejszej Polski. Mowa tu przede wszystkim o zespoleniu zamku (rezydencji kanoników) z katedrą w jedną rozbudowaną bryłę, wzniesieniu gdaniska
w znacznym oddaleniu od skrzydła zamkowego czy zlokalizowaniu jednej ze studni poza obrysem murów zamkowych w wolnostojącej wieży studziennej. Nawet przekształcenie bryły zamku na skutek prac rozbiórkowych dwóch skrzydeł i wieży narożnej z końca XVIII wieku oraz niemalże całkowite zatarcie obszaru dawnego przedzamcza nie wpłynęło aż tak dotkliwie na jego walory. W niektórych przypadkach wręcz nawet zostały one spotęgowane chociażby poprzez ekspozycję reliktów skrzydła wschodniego w formie trwałej ruiny czy niemalże całkowite odsłonięcie monumentalnej wieży dzwonnej. Zamek i katedra jest również znakomitym świadectwem XIX – wiecznej myśli i praktyki konserwatorskiej, dzięki której zawdzięczamy obecną formę, wystrój czy wielokrotnie przekształcany układ funkcjonalno-przestrzenny wnętrz zamkowych i katedralnych. Całe założenie sakralno-warowne było także od wieków przedmiotem szeregu badań interdyscyplinarnych oraz inspiracją dla artystów sztuk plastycznych, a dla mieszkańców Kwidzyna nośnikiem tożsamości zbiorowej. W 2018 roku kwidzyński zespół katedralno-zamkowy uzyskał w pełni zasłużenie status pomnika historii.

Wobec powyższego można stwierdzić, że zamek kapitulny jest nie tylko siedzibą naszego muzeum, ale jest również naszym największym skarbem, którego niezwykle ciekawą historię prezentujemy w kolejnych wpisach, które znajdziecie niżej w postach.

_ _ _ _ _

Rycina: Caspar Hennenberger, Erklärung der preussischen größeren Land tafel oder Mappen, Königsperg in Preussen 1595, s. 308.
W zbiorach bibliotecznych Muzeum Zamkowego w Malborku, BMZM – XVI, III 3901. Fot. L. Okoński

Po wstępnym zaprezentowaniu naszego zamku kapitulnego wraz z przyłączoną katedrą przyszedł czas na przedstawienie jego dziejów budowlanych, rozwiązań architektonicznych,
a także układów przestrzennych wnętrz. Zagadnienia te zostaną opisane na tle wydarzeń historycznych, historii funkcjonalno-użytkowej zamku oraz praktyk i doktryn konserwatorskich. Zanim jednak przejdziemy do prezentacji naszego najważniejszego skarbu pochylmy się nad kwestiami źródłowymi.

Dotychczasowa wiedza na temat naszego zespołu katedralno-zamkowego, jako struktury budowlanej została zawarta w różnych opracowaniach o naukowym lub popularnym charakterze. Ich liczba nie jest może tak imponująca jak w przypadku pobliskiego zespołu zamkowego w Malborku, jednak już od niespełna dwóch stuleci kwidzyński pomnik historii był i jest w dalszym ciągu przedmiotem szeregu badań interdyscyplinarnych. Każda
z dyscyplin posiada wypracowane metodologie badawcze, które opierają się m.in. na analizie zróżnicowanych materiałów źródłowych pozyskiwanych z różnych obszarów.

Do jednych ze źródeł zaliczyć można dokumenty archiwalne. Część z nich, która pochodziła ze średniowiecza została już zaprezentowana w poprzednich wpisach przez prof. Radosława Biskupa. Dotyczą one głównie działalności i struktury organizacyjnej kapituły pomezańskiej, która była inwestorem i pierwszym użytkownikiem zamku. Niestety żadne dokumentacje związane bezpośrednio z budową zamku nie zachowały się, czego nie można powiedzieć np. o obszernym zespole archiwaliów pochodzących z I poł. XIX wieku, związanych ze sprawami budowlano-remontowymi.

Kolejnymi wartościowymi materiałami historycznymi są przekazy kartograficzne, ikonograficzne, a także inwentaryzacyjne pomiarowo-rysunkowe. W archiwach, muzeach, bibliotekach czy instytutach zachowały się liczne przykłady tego typu źródeł. Z dawnych planów miejskich można dowiedzieć się chociażby o relacjach przestrzennych zespołu katedralno-zamkowego z pobliską zabudową miejską, a także dostrzec pierwotne rozplanowanie całego założenie z czteroma skrzydłami i rozległym przedzamczem, które było integralną częścią całego zespołu. To samo można powiedzieć o historycznej ikonografii,
na której uwiecznione zostały widoki zamku i katedry w otoczeniu zespołu miejskiego. Są to chyba najpopularniejsze źródła, na których dobitnie widać zachodzące przekształcenia architektoniczne w bryle i formie oraz przekształcenia urbanistyczne w otoczeniu naszej warowni. Dla badaczy zajmujących się w szczególności architekturą gotycką i problematyką konserwatorską niezwykle cenne są zachowane z poł. XIX wieku i późniejsze inwentaryzacje pomiarowo-rysunkowe wraz z projektami rekonstrukcyjnymi. Wykonane zostały w postaci widoków elewacji, rzutów poszczególnych kondygnacji, przekrojów podłużnych i poprzecznych. Zinwentaryzowane zostały także detale architektoniczne.

Do kluczowych źródeł naturalnie zalicza się także sam zespół katedralno-zamkowy, który jest nośnikiem wielu informacji. Na podstawie wnikliwej analizy historycznej, technologicznej, materiałowej, kompozycyjnej, stylistycznej, funkcjonalnej, a także analogicznej można dojść do zaskakujących wniosków związanych chociażby z warsztatem budowlanym, rozwarstwieniem chronologicznym, próbą rekonstrukcji uchwytnych faz budowlanych oraz problematyką konserwatorską.

Powyższe zestawienie tylko najważniejszych i tak licznych źródeł pokazuje jak ważna jest w procesie badawczym historycznej architektury współpraca specjalistów z różnych dziedzin, których nie sposób jest tu wszystkich wymienić. Po uwzględnieniu stanu badań można także stwierdzić, że nie wszystkie źródła zostały jeszcze przeanalizowane, a niektóre aktualne wnioski z badań wymagają ponownego spojrzenia z wykorzystaniem najnowszych technologii i metodologii badawczych.

Reasumując można stwierdzić, że w dalszym ciągu zamek i katedra skrywa przed nami wiele tajemnic architektonicznych i użytkowych, które fascynują nie tylko badaczy, ale także mieszkańców Kwidzyna i odwiedzających turystów.

_ _ _ _ _

Il. 1. Przykładowy fragment planu Kwidzyna z 1799 roku z wyszczególnieniem założenia katedralno-zamkowego, Situationsplan von der Stadt Marienwerder, wg. Zimmermanna, skala - 1:1500. W zasobach Geheimes Staatsarchiv Preußischer Kulturbesitz in Berlin-Dahlem (Tajne Archiwum Państwowe Kulturowego Dziedzictwa Pruskiego), Allg. Kartensammlung d. Hist. Staatsarchivs Königsberg, sygnatura: XX. HA, F 10300. Fot. Ł. Rzepczyński.

Il. 2 i 3. Przykład jednego tomu archiwaliów związanych z pracami remontowo-budowlanymi zamku w Kwidzynie wraz z fragmentem odpisu sprawozdania z wizytacji zamku w Kwidzynie podczas podróży po prowincji pruskiej Karla Friedricha Schinkla, która miała miejsce w 1834 roku. Schinkel, jeden z najwybitniejszych architektów swojej epoki, pełnił wówczas już urząd dyrektora urzędu budowlanego (niem. Oberbaudirektor). W zasobach Archiwum Państwowego