Historia

Powołanie Diecezji Pomezańskiej

Pierwszym przejawem działalności chrystianizacyjnej na terenie Prus, była nieudana misja św. Wojciecha w roku 997, zakończona jego męczeńską śmiercią. W XII wieku próby działalności misyjnej podejmowali Bolesław Krzywousty i jego synowie, nie przynosiły one jednak zadowalających rezultatów. Dopiero w XIII stuleciu zorganizowana działalność cysterskiego opata Gotfryda z Łękna, przy wsparciu papieża Innocentego III, zaczęła przynosić widoczne efekty. Dużą rolę odegrał w misji pruskiej – kontynuator działalności Gotfryda – cysters Chrystian, który od 1213 roku samodzielnie kierował akcją nawracania Prusów. Bulla papieża Innocentego III, wymieniając osiągnięcia chrystianizacyjne, oddawała Prusy pod opiekę arcybiskupowi gnieźnieńskiemu Henrykowi Kietliczowi, do czasu powołania tam oddzielnego biskupa. Wkrótce, decyzją papieża, Chrystian został mianowany pierwszym biskupem misyjnym w Prusach, a jego siedzibą stał się najprawdopodobniej Zantyr. Chrystian, uzyskując liczne uprawnienia od papieża Honoriusza III, stał się niekwestionowanym władcą Prus, a w roku 1218 na mocy bulli papieskiej, uzyskał prawo do podziału Prus na diecezje i wyświęcenia biskupów, do czego jednak wówczas nie doszło. Kolejna nieudana próba powołania wiąże się z działalnością legata papieskiego Wilhelma z Modeny w połowie lat 20 XIII wieku.
Sytuacja zmieniła się po sprowadzeniu Zakonu Krzyżackiego, który wykorzystując fakt, iż biskup Chrystian działając na Sambii został uwięziony przez pogan, uzyskał od Grzegorza IX nadanie Prus, pod warunkiem uposażenia mających tam powstać biskupstw. Wspomniany Wilhelm z Modeny, na mocy dokumentu wystawionego przez papieża porozumieniu z Zakonem Krzyżackim, zobowiązany został do podziału Prus na diecezje, który i tym razem nie doszedł do skutku. Ostatecznego podziału ziem opanowanych przez Krzyżaków na cztery diecezje (chełmińską, pomezańską, sambijską i warmińską) dokonano w roku 1243, we włoskiej miejscowości Anagni, na polecenie papieża Innocentego IV.

Pierwszym biskupem pomezańskim został dominikanin Ernest, który w wyniku porozumienia z mistrzem krajowym Ludwikiem von Queden, otrzymał 1/3 diecezji jako uposażenie, zaś na stolicę biskupstwa wybrał Kwidzyn. W roku 1284 i 1285 fundowano kapitułę pomezańską, inkorporowaną do Zakonu Krzyżackiego, wówczas zapewne podjęto decyzję o podniesieniu dotychczasowego kościoła farnego do rangi katedry i budowie zamku kapituły pomezańskiej.

Do budowy zamku kapituły pomezańskiej przystąpiono na przełomie XIII i XIV wieku. Po pracach mających na celu przygotowanie terenu rozpoczęto wznoszenie skrzydeł zamkowych i zabudowań przedzamcza. Zamek wzniesiono z kamieni i cegieł w formie czteroskrzydłowej budowli na planie zbliżonym do kwadratu, z wieżami w narożach, dwukondygnacyjnym krużgankiem na dziedzińcu i wjazdem od strony północnej, gdzie znajdowało się gospodarcze przedzamcze. Większość prac budowlanych przy zamku zakończono w latach 1340 – 1350, w latach 80 XIV wieku ukończono Gdanisko. Pierwotnie zamek stanowił samodzielne założenie, dopiero później został połączony z katedrą, a jego narożną wieżę południowo-wschodnią przekształcono w dzwonnicę. Ukończenie nowego kościoła katedralnego jest datowane na okres rządów biskupa Jana Möncha (1377 – 1409). W tym czasie powstał w Kwidzynie unikatowy zespół architektoniczny, w którego skład weszły dwa zamki (biskupi i kapituły), katedra oraz miasto. Poszczególne człony miały własne umocnienia, a połączone murami tworzyły system obronny, doskonale wkomponowany w warunki naturalne terenu. Zamek stał się siedzibą kapituły pomezańskiej, a także centrum religijnym i polityczno-administracyjnym.
Na mocy ustaleń drugiego pokoju toruńskiego Kwidzyn, wraz z dominium biskupim, przyznany został Zakonowi Krzyżackiemu. Biskupstwo pomezańskie zostało dożywotnio oddane polskiemu biskupowi chełmińskiemu Wincentemu Kiełbasie. Po jego śmierci Zakon podjął próbę obsady biskupstwa pomezańskiego, mając poparcie ze strony kapituły katedralnej. Doprowadziło to do interwencji wojsk polskich na terenach należących do biskupstwa pomezańskiego i warmińskiego. W 1478 roku wojska polskie zdobyły Kwidzyn. Mieszczanie schronili się w zamku kapituły i podpalili miasto. W trakcie działań wojennych zamek został poważnie uszkodzony – podczas prac remontowych przeprowadzonych w roku 1487, rozebrano uszkodzone wieże narożne.

W roku 1520 w wyniku kolejnych działań wojennych, wojska polskie zniszczyły całkowicie zamek biskupi i najprawdopodobniej uszkodziły zamek kapituły. W roku 1526 biskupi pomezańscy przeszli na protestantyzm. W latach 30 XVI wieku pierwszy biskup protestancki Paulus Speratus, przeprowadził na własny koszt remont zamku kapitulnego. Po jego śmierci, w roku 1551 zamek został przejęty przez urzędników księcia Albrechta Hohenzollerna, stając się budynkiem rządowym i rezydencją, w której , w 1709 roku, zatrzymał się car Rosji Piotr I, w czasie swojego pobytu w Kwidzynie, na zaproszenie króla pruskiego Fryderyka I.

W roku 1728 skrzydło południowe zamku zostało przekształcone w magazyn spożywczy dla garnizonu wojskowego. Po pierwszym rozbiorze Polski zamek stał się siedzibą sądu. W związku ze zmianą funkcji, przeprowadzono konieczne prace adaptacyjne. W salach I piętra wprowadzono podział na szereg małych pomieszczeń. Rozebrano częściowo zachodni krużganek, budując schody prowadzące z dziedzińca na I piętro. Część zamku zaadaptowano na cele więzienne. W roku 1798 podjęto decyzję o rozbiórce dwóch skrzydeł zamkowych: wschodniego i najbardziej reprezentacyjnego południowego, by z pozyskanego materiału wybudować osobny budynek.

Po roku 1854, na mocy rozporządzenia króla Fryderyka Wilhelma IV zaprzestano dewastacji zamku i rozpoczęto prace rekonstrukcyjne. Ich najistotniejszy etap przeprowadzono w roku 1874, pod kierunkiem Gustava Reicherta. W rezultacie odbudowano wieże narożne, zrekonstruowano sklepienia w pomieszczeniach pierwszego piętra skrzydła północnego i uzupełniono detal architektoniczny.

Zamek pełnił funkcje sądu i więzienia do roku 1935. W roku 1936 po przeprowadzeniu szeregu prac adaptacyjnych, zamek stał się siedzibą hitlerowskiej szkoły Hitlerjugend HJ-Ostlandführerschule, i tę funkcję pełnił do roku 1945. Po zajęciu miasta przez Armię Czerwoną, zamek – w odróżnieniu od Starego Miasta – szczęśliwie uniknął poważniejszych zniszczeń, splądrowano jedynie jego wnętrza. W grudniu 1949 roku zamek został przejęty przez Ministerstwo Kultury i Sztuki.

Niemieckie Heimatmuseum Westpreussen
Powstanie polskiego Muzeum
Historia / Niemieckie Heimatmuseum Westpreussen

W roku 1876 powołano do życia w Kwidzynie Towarzystwo Historyczne Rejencji Kwidzyńskiej, które miało zajmować się historią regionu i gromadzeniem pamiątek historycznych z nim związanych. W roku 1889 w wyniku prac archeologicznych pozyskano eksponaty, które miały stać się zalążkiem pierwszego w dziejach miasta Muzeum. Projekt jednak nie został wówczas zrealizowany – nowy zarząd Towarzystwa nie był zainteresowany tworzeniem tego rodzaju placówki, a pozyskane eksponaty, z racji ciężkiej sytuacji finansowej sprzedano. Do pomysłu utworzenia Muzeum powrócono w latach 20 XX wieku. Staraniem nauczyciela gimnazjalnego Waldemara Heyma, 4 czerwca 1926 roku dokonano oficjalnego otwarcia Heimatmuseum Westpreussen, z siedzibą przy dzisiejszej ulicy Słowiańskiej. Placówka gromadziła eksponaty z obszarów powiatów: kwidzyńskiego, sztumskiego i suskiego. W latach 1926-36 Muzeum prowadziło badania archeologiczne m. in. na terenie Starego Zameczku w Kwidzynie, Bystrzca, Podzamcza, Starego Targu i Starzykowa. Pozostałą cześć eksponatów stanowiły dary mieszkańców miasta i okolic oraz zakupy. W roku 1944, w związku z nadchodząca ofensywa Armii Czerwonej, podjęto działania mające na celu zabezpieczenie pozyskanych eksponatów. Część z nich rozlokowano w okolicznych miejscowościach, pozostałą część ewakuowano do środkowych Niemiec. W roku 1945 eksponaty po Heimatmuseum Westpreussen zostały przejęte i zabezpieczone przez polskie władze.

Powstanie polskiego Muzeum

Pomysł utworzenia Muzeum w Kwidzynie zrodził się w 1945 roku, wkrótce po przekazaniu miasta w ręce polskiej administracji. Jego podstawę stanowić miały eksponaty ocalałe po niemieckim Heimatmuseum Westpreussen, założonym przez nauczyciela Waldemara Heyma w 1926 roku. Zbiory te początkowo miały zostać włączone do kolekcji Muzeum Narodowego w Warszawie, jednak dzięki interwencji ówczesnego starosty Wiesława Sztejnike, pozostały w Kwidzynie.

Do maja 1950 roku opiekę nad zbiorami, zgromadzonymi w budynku przy ulicy Słowiańskiej, sprawował Józef Błachnio – kierownik Muzeum w Grudziądzu. Pierwszym kierownikiem Muzeum został powołany przez Ministra Kultury i Sztuki Alfons Lemański. W lipcu 1950 roku uzyskano zgodę na użytkowanie dawnego zamku kapituły pomezańskiej na cele muzealne. Po przeprowadzeniu koniecznych prac remontowych rozpoczęto przenoszenie zbiorów. Nad ich uporządkowaniem czuwał ks. dr Władysław Łęga. Jednocześnie rozpoczęto prace nad pierwszymi ekspozycjami.

Muzeum zostało oficjalnie otwarte 20 listopada 1950 roku. Udostępniono wówczas zwiedzającym dwie ekspozycje: stałą archeologiczną i czasową złożoną z barwnych reprodukcji obrazów z Galerii Trietiakowskiej. W tym czasie, z uwagi na różnorodność posiadanych zbiorów, podjęto się opracowania profilu Muzeum, korzystając z pomocy prof. Karola Górskiego, prof. Rajmunda Galona oraz prof. Marii Znamierowskiej-Prüfferowej. Początkowo Muzeum podlegało bezpośrednio Ministerstwu Kultury i Sztuki, później opiekę sprawowało nad nim Muzeum Pomorskie w Gdańsku. W kwietniu 1963 roku Muzeum zaczęło podlegać Prezydium Powiatowej Rady Narodowej, a rok później wszedł w życie status placówki, zatwierdzony przez Ministerstwo Kultury i Sztuki.

W maju 1967 roku, po przeprowadzeniu niezbędnych prac remontowych na trzecim piętrze zamku, nastąpiło otwarcie stałej wystawy przyrodniczej „Przyroda skarbem narodu”.

Od stycznia 1973 roku Muzeum w Kwidzynie funkcjonuje jako Oddział Muzeum Zamkowego w Malborku.